Piotrkowskiej archiwistyki drogi do niepodległości

  • Drukuj zawartość bieżącej strony
  • Zapisz tekst bieżącej strony do PDF

31 stycznia 2019

W dniu 7 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał „Dekret o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami”. Wydarzenie to stanowi historyczny punkt odniesienia dla doniosłego jubileuszu 100-lecia archiwów państwowych w niepoległej Polsce. W 1919 r. swoją działalność rozpoczęło również Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim. Jak wyglądały piotrkowskiej archiwistyki drogi do niepodległości…?

 

Tradycje archiwalne Piotrkowa Trybunalskiego sięgają swoimi korzeniami XIV wieku, kiedy to powołano w mieście urząd starosty. Był to urząd ziemski utworzony przez króla Czech (od 1283 r.) i Polski (od 1300 r.) Wacława II (1271-1305), w ramach którego starosta grodowy capitaneus cum iurisdictione pełnił władzę zwierzchnią w powierzonym jego pieczy grodzie. Nierozerwalnie z urzędem starosty związane było funkcjonowanie archiwum grodzkiego. Reprezentując władzę monarszą, starosta w imieniu króla podejmował czynności urzędowe, jako świadek czynności prawnych. Wystawiał i uwierzytelniał liczne dokumenty, które sta­nowiły odbicie działalności jego kancelarii prowadzonej wówczas w oparciu o księgi wpisów. Dzieje archiwów okresu Polski przedrozbiorowej wiążą się w Piotrkowie także z funkcjonowaniem zarówno władz miejskich, ówczesnego sądownictwa, jak również z usytuowaniem w Piotrkowie w 1578 r. najwyższego sądu dla szlachty – Trybunału Koronnego (Iudicium Generale Ordinarium Tribunalis Regni), co miało miejsce za panowania króla Stefana Batorego (1575-1586).

Po ostatecznym rozgrabieniu ziem polskich w 1795 roku przez trzech zaborców – Rosję, Prusy i Austrię, Rzeczpospolita została na ponad stulecie wymazana z mapy Europy. Nowi zarządcy przejętych terenów szybko zainteresowali się pozostawionymi przez dotychczas funkcjonujące urzędy dokumentami, niezależnie od ich postaci i zawartych w nich informacji. Często bezcenne archiwalia stały się swoistym łupem nowych włodarzy, którzy podchodzili do nich z różnym nastawieniem. Okres zaborów – który dla Piotrkowa rozpoczął się wraz z II rozbiorem Polski w 1793 r. – w „archiwalnych” dziejach naszego miasta to funkcjonowanie jednego z archiwów akt dawnych, którego zasób (tj. akta z okresu I RP) stopniowo przewieziono do Warszawy. Zorganizowane w 1828 r. Archiwum Akt Dawnych w Piotrkowie zakończyło swoje funkcjonowanie w drugiej połowie tego stulecia. Również w tym czasie na terenie miasta funkcjonowały archiwa szeregu urzędów administracji rosyjskiej – z archiwum Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego na czele.

 

Pismo Archiwariusza Akt Dawnych Guberni Piotrkowskiej do Magistratu miasta Piotrkowa, 1868 r.

 

Pismo Archiwariusza Akt Dawnych Guberni Piotrkowskiej do Magistratu miasta Piotrkowa, 1868 r.

 

Wieża kościoła pw. św. Jakuba w Piotrkowie – jedno z miejsc przechowywania piotrkowskich archiwaliów.

 

Wybuch Wielkiej Wojny w 1914 r., największego w dotychczasowej historii konfliktu zbrojnego oraz następstwa jakie wojna za sobą niosła, odcisnęły swoje piętno na wszystkich aspektach życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego państw biorących w niej udział. Również w dziejach archiwów polskich wojna ta zaznaczyła się poważnymi stratami w zasobach archiwalnych. Mieszkańcy Piotrkowa o wybuchu I wojny światowej dowiedzieli się z 30 numeru Kroniki Piotrkowskiej z dnia 29 lipca 1914 r. W przeciągu następnych dni miasto będące stolicą guberni zaczęły opuszczać ewakuowane w głąb Imperium Rosyjskiego urzędy, wywożąc ze sobą najważniejszą dla nich dokumentację. Ewakuowane urzędy i ich archiwa trafiły docelowo w różne części Rosji, m.in. do: Kazania, Moskwy, Saratowa, Smoleńska i Riazania. Przykładem tego, co się wówczas działo, są losy archiwaliów piotrkowskich urzędów gubernialnych. Część dokumentów została ewakuowana wraz z personelem urzędniczym i ich mieniem do Smoleńska i Saratowa. Reszta archiwaliów, przygotowana na początku sierpnia 1914 roku do ewakuacji pozostała na miejscu, bez jakiejkolwiek opieki. 29 grudnia 1915 r. – już podczas austro-węgierskiej okupacji (1914-1918), C. i K. Generał-Gubernator w Lublinie Karl von Kuk w piśmie przesłanym do Komendy Powiatowej w Piotrkowie nakazał sporządzenie wykazu archiwów i rejestru urzędów rosyjskich, których akta nie były ewakuowane w 1914 r. i znajdowały się na terenie powiatu piotrkowskiego. Nakazał on również dokonanie oględzin stanu fizycznego akt i ich zabezpieczenia. Dnia 12 lutego 1916 r. Komenda Powiatowa w Piotrkowie udzieliła wyczerpującej odpowiedzi, wymieniając wszystkie miejsca, w których zgromadzone były akta byłych urzędów administracji rosyjskiej. W raporcie tym stwierdzono między innymi, że odnalezione akta były nieuporządkowane, ale dobrze zabezpieczone. Celem zabezpieczenia archiwaliów przed zniszczeniem w pożodze wojennej, w różnych, niezależnie od siebie działających środowiskach, podjęto konkretne działania zmierzające do ich ochrony. Miały one na uwadze zarówno te materiały archiwalne, które znalazły się już w zasobach archiwów, jak i te dokumenty, które pozostawały nadal w registraturach i kancelariach urzędów administracji władz zaborczych, tak jak miało to miejsce w Piotrkowie. Austriacy, po zorganizowaniu władz administracyjnych, podjęli energiczne działania w zakresie rozpoznania i zabezpieczenia materiałów archiwalnych pozostawionych przez instytucje rosyjskie.

 

Lokal Departamentu Wojskowego NKN w Piotrkowie (lata I wojny światowej),
w którym urzędowali oficerowie Legionów Polskich, nadzorujący akcję zabezpieczania archiwaliów.

 

Rozkaz austro-węgierskich władz okupacyjnych w sprawie zabezpieczania archiwaliów - 1916.

 

Wśród polskich środowisk wojskowych podjęto tego typu inicjatywę, co miało bezpośredni związek z Legionami Polskimi. Do tworzenia Archiwum Legionów Polskich przystąpiono jeszcze w 1914 r., a zadania te realizował również Departament Wojskowy NKN, który pod koniec lutego 1915 r. przeniesiony został ostatecznie do Piotrkowa. Z końcem tego roku Departament Wojskowy NKN ogłosił utworzenie w Piotrkowie Archiwum Legionów Polskich. W rzeczywistości jednak archiwum to nie rozpoczęło swojej działalności w Piotrkowie.

 

 Plakat dotyczący organizacji Polskiego Archiwum Wojennego.

 

Następstwem ogłoszonego w dniu 5 listopada 1916 r. aktu dwóch cesarzy, stanowiącego zapowiedź powołania z ziem zaboru rosyjskiego samodzielnego państwa, było utworzenie w dniu 6 grudnia 1916 r. Tymczasowej Rady Stanu (TRS), której Departament Polityczny w kwietniu 1917 r. utworzył Komisję Archiwalną. W lecie 1917 r. Komisja Archiwalna przeszła w podporządkowanie Departamentu Oświecenia Publicznego, a po dymisji TRS i utworzeniu Rady Regencyjnej znalazła się w składzie nowo zorganizowanego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP), najpierw jako referat, a następnie odrębny Wydział Archiwów. Ministerstwo opowiadało się m.in. za utworzeniem archiwów w Lublinie, Piotrkowie, Radomiu i Kielcach, w których możliwe byłoby przeprowadzenie prac porządkowych i udostępnianie powierzonego zasobu na potrzeby odpowiednich. W dniu 31 sierpnia 1918 r. MWRiOP postulowało do Prezydenta Ministrów o niezwłoczne uruchomienie archiwów w Lublinie i Piotrkowie, co nawiązywało do reskryptu Rady Regencyjnej O organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami z dnia 31 lipca 1918 roku. Pomimo zgłaszanych licznych uwag, dokument ten stanowił swoisty impuls do działań związanych z zabezpieczaniem archiwaliów i organizowaniem od podstaw sieci archiwów państwowych – jeszcze przed formalnym odzyskaniem niepodległości przez Polskę.

W teren ruszyli doświadczeni pracownicy Wydziału Archiwów Państwowych, tzw. archiwiści objazdowi. Ich zadaniem miało być zabezpieczanie dokumentacji pozostawionej na ziemiach polskich zarówno przez urzędy administracji rosyjskiej jak i wytworzone przez władze okupacyjne a pozostające często w nieładzie i bez należytej opieki. Przykładem realizacji takich działań jest praca wykonana przez dr. Wincentego Franciszka Łopacińskiego, w maju 1918 r. w Piotrkowie. W trakcie swojego pobytu mieście dokonał on lustracji stanu zabezpieczenia akt najważniejszych urzędów i instytucji. W pozostawionym sprawozdaniu wymienił miejsca składowania akt na terenie miasta oraz stan ich zabezpieczenia. W zasadzie były to te same miejsca, które wymieniane były w raporcie Komendy Powiatowej z 1916 r. W wyniku przeprowadzonej lustracji dr Wincenty Łopaciński stwierdził również, że niektóre archiwa zaginęły lub uległy rozproszeniu. W trosce o zabezpieczenie przed zniszczeniem pozostałych archiwaliów dr Łopaciński zaproponował swoim zwierzchnikom zorganizowanie na zamku w Piotrkowie lub w gmachu gimnazjum Heleny Trzcińskiej „archiwum centralnego”. W trakcie pracy, znacznej pomocy Łopacińskiemu udzielił por. dr Józef Seruga, który jako oficer cesarsko-królewskiej armii, ułatwiał mu dostęp do budynków i pomieszczeń znajdujących się pod jurysdykcją władz wojskowych. Zabezpieczaniem i gromadzeniem archiwaliów, zabytków piśmiennictwa oraz dzieł sztuki na terenie Piotrkowa zajął się również piotrkowski oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Jego prezesem był historyk-regionalista Michał Rawita-Witanowski, który w czasie wojny gromadził informacje o piotrkowskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych.

 

Sprawozdanie dr. Wincentego Łopacińskiego, archiwisty objazdowego, z „wycieczki archiwalnej”
do Piotrkowa w dniach 12-23 maja 1918 r.

 

Protokół z przewiezienia dokumentacji
inspektora fabrycznego byłego rządu gubernialnego rosyjskiego w Piotrkowie - 1918 r.

 

Notatka w sprawie szaf do przechowywania dokumentacji - 1918 r.

 

U zarania niepodległości, w okresie od 1 września do 31 grudnia 1918 r., archiwum w Piotrkowie miało otrzymać budżet w wysokości 9025 marek. Problemy finansowe kształtującej się wówczas polskiej sieci archiwalnej sugerują, że piotrkowskie archiwum nie podjęło jednak działalności w 1918 r. Na początku stycznia 1919 r. przybył do Piotrkowa z Warszawy Wacław Gizbert Studnicki, któremu MWRiOP powierzyło organizację Archiwum Państwowego w Piotrkowie i stanowisko jego kierownika. Z inicjatywy Studnickiego zamieszczono w prasie apel, aby wszelkie dokumenty znajdujące się w rękach osób prywatnych pozostawionych przez władze i urzędy rosyjskie, austriackie i niemieckie, na terenie byłych guberni piotrkowskiej i kaliskiej przekazywać do archiwum. Notatka zamieszczona w „Dzienniku Narodowym” z dnia 11 stycznia 1919 r. informowała czytelników o podjęciu przez archiwum w Piotrkowie działalności. Jest to zarazem jedyny jak na razie źródłowo udokumentowany fakt potwierdzający rozpoczęcie funkcjonowania Archiwum Państwowego w Piotrkowie w 1919 r.

 

Projekt pierwszego budżetu Archiwum Państwowego w Piotrkowie na okres 1.09. – 31.12.1918 r.

 

Dekret z 7 lutego 1919 r. O organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami zastał już placówkę zorganizowaną. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim obejmowało swym zasięgiem terytorialnym obszar całego ówczesnego województwa łódzkiego. Pierwszy kierownik archiwum, Wacław Gizbert Studnicki, przystąpił bardzo energicznie do pracy. Jeszcze w styczniu 1919 r. odbył trzy podróże służbowe do Łodzi, Kalisza i Sieradza realizując tym samym postawione mu zadania rozpoznania, rejestracji i zabezpieczenia odnalezionych dokumentów. Z podróży tych, mających charakter bardziej wizytacji niż kontroli choć nazywanych w dokumentach „wycieczkami”, nasuwały się Studnickiemu dwa wnioski. Pierwszy związany był z koniecznością przejmowania wszelkich znalezionych dokumentów do zasobu archiwów, co wynikało z niewłaściwego podejścia, nieuświadomionych w zakresie archiwistyki naczelników różnych urzędów, którzy mieli tendencję szybkiego pozbywania się starych i niepotrzebnych ich zdaniem papierów. Drugi wniosek dotyczył przyszłej obsady etatowej. W jednym ze sprawozdań pisał: (...) Z całego powyższego sprawozdania jest jeszcze wniosek ogólny: iż etat archiwum państwowego w Piotrkowie jest za szczupły, wobec konieczności rozjazdów do Łodzi, Kalisza, ewentualnie Częstochowy, etc. i czuwaniem wszędzie nad całością, pomieszczeniem, przekazywaniem, podziałem archiwaljów i ich usystematyzowaniem – potrzebni są asystenci, praktykanci i różne siły pomocnicze stałe i dorywcze (...). Dzięki tym działaniom dla piotrkowskiego archiwum wyznaczono dodatkowo asystenta archiwalnego dr. Adama Feliksa Próchnika (późniejszego posła i działacza lewicy). Ten jednak nie mógł od razu objąć stanowiska gdyż przebywał w oblężonym Lwowie. List z informacją o swoim spóźnieniu w stawieniu się do pracy wysłał uwaga… „okazyą lotniczą”. Przybył on do Piotrkowa na przełomie marca i kwietnia, a zamieszkał w Piotrkowie w budynku przy ulicy Bykowskiej 55. Do lipca 1919 r. zastępował on nieobecnego wówczas Wacława G. Studnickiego (skierowanego w tym czasie do Wilna) pełniąc obowiązki kierownika archiwum. Następnie w okresie 1 lipca 1919 r. do 30 kwietnia 1921 r. dr Adam Próchnik pełnił obowiązki dyrektora, a od 1 maja 1921 r. został mianowany dyrektorem Archiwum Państwowego w Piotrkowie.

 

List dr. Adama F. Próchnika do Wacława G. Studnickiego, pierwszego kierownika archiwum
w sprawie okoliczności podjęcia pracy w Piotrkowie, przesłany ze Lwowa „okazyą lotniczą” w marcu 1919 r.

Dr Adam Feliks Próchnik (1892-1942).

 

Wszystkie inspekcje archiwistów objazdowych poprzedzane były pismami kierowanymi do właściwych władz wraz z prośbą o rozpowszechnienie informacji w prasie lokalnej. Tak było, np. w czasie wizyty Studnickiego w Częstochowie, która miała miejsce 31 marca 1919 r., kiedy to na łamach „Gońca Częstochowskiego” i „Kuriera Częstochowskiego” ukazały się stosowne notatki o powyższym. W swoim raporcie z dnia 3 kwietnia 1919 r., m.in. odnośnie dokumentów, które pozostały po okresie okupacji niemieckiej w Częstochowie pisał: (...) Akta po okupacji niemieckiej znajdujące się w lokalu zajętym obecnie przez dowództwo 27 pułku piechoty zostały w znacznej części zniszczone. Pułkownik b. oficer wojsk rosyjskich uważał te akta za „chłam” (śmiecie), tylko coś uratował porucznik legionista polski p. Michalski (...). Przebywając w Częstochowie Studnicki przejrzał m.in. dokumenty złożone na strychu jednego z domów zamieszkiwanego przez ówczesnego wiceprezydenta miasta. Właścicielka domu - Januszewska, przekazała Studnickiemu informację, że sama jakoby słyszała od Rosjanina - sędziego śledczego Sądu Wojennego, który dom ten wcześniej zajmował, że najważniejsze dokumenty odesłał do Rosji. Pozostałe stanowiły prawdopodobnie, jego podręczną prywatną bibliotekę. Dogłębne rozpoznanie tych materiałów Studnickiemu utrudniała ciasnota panująca na strychu i brak dobrego oświetlenia. W trakcie przeglądania akt zmuszony był on do używania latarki elektrycznej. W sprawozdaniach z wizyt Studnicki sugerował o wystąpienie z okólnikiem do władz różnych szczebli, który zobowiązywałby wszystkie ministerstwa do nakazania podległym urzędom i instytucjom, aby te nie niszczyły akt bez wcześniejszego porozumienia z przedstawicielem archiwum państwowego.

 

 Pismo magistratu miasta Częstochowy w sprawie ogłoszeń prasowych
dotyczących powstania Archiwum Państwowego w Piotrkowie i zabezpieczania dokumentacji - 1919 r.

 

Już po objęciu stanowiska archiwisty Adam Próchnik zwracał się wielokrotnie do komisariatów rządowych większych miast województwa, m.in. Łodzi, Radomska i Piotrkowa z prośbą o opublikowanie wezwań do mieszkańców, w których nakazywano zwrot do Archiwum Państwowego w Piotrkowie wszelkich dokumentów po władzach i instytucjach zaborczych i okupacyjnych, pozostających nadal bez odpowiedniego nadzoru bądź w rękach prywatnych. Zobowiązane do tego były również osoby prywatne, którym nakazano zwrot znajdujących się w ich posiadaniu dokumentów. Dochodziło też do sytuacji, w których interweniowała policja, konfiskując odnalezione materiały. Przykładem takich działań była interwencja u kupca Józefa Słamy, który w dokumenty Zelowskiego Urzędu Pocztowego pakował sprzedawane towary. Tłumaczył, że akta zakupił podczas aukcji urządzonej przez żandarmerię niemiecką, a od archiwum domagał się w związku z ich konfiskatą stosownego odszkodowania. Dla odmiany właściciel sklepu niejaki Józef Pietrusiewicz, z akt Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego wyrabiał papierowe torby na cukierki. Podejmowane wysiłki zaczęły odnosić lepszy skutek, niż miało to miejsce wcześniej. Niemal każdego dnia do archiwum napływały pisma zawierające informacje, gdzie znajdują się porzucone materiały lub pisma od urzędów, które zamierzały je przekazać do zasobu piotrkowskiego archiwum. W takich oto okolicznościach kształtował się zasób Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim.

 

 Korespondencja w sprawie pomieszczeń magazynowych dla Archiwum - 1919 r.

 

Artykuł pt. „Archiwum Państwowe w Piotrkowie” obwieszczający piotrkowianom nowinę
o powołaniu do życia archiwum państwowego w ich mieście („Dziennik Narodowy”, nr 8 z dn. 11 stycznia 1919 r., s. 3).

 

Korespondencja z Dowództwem Okręgu Wojskowego w Piotrkowie w sprawie pomieszczeń na potrzeby Archiwum - 1919 r.

 

Plakat wzywający do przekazywania dokumentacji do Archiwum - 1919 r.

 

 

Korespondencja w sprawie organizacji i funkcjonowania Archiwum - 1919 r.

 

Pismo w sprawie spisu inwentarza majątku archiwalnego - 1921 r.

 

Wykaz lokali w domach prywatnych zajmowanych przez Archiwum Państwowe w Piotrkowie - 1919-1922.

 

Tablica urzędowa Archiwum Państwowego w Piotrkowie z okresu międzywojennego.

Boczne skrzydło Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim
- od 1939 roku siedziba Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim – ul. Toruńska 4.

 

***

 

Zapraszamy do zapoznania się z naszą wystawą, zaś więcej informacji na temat początków Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim odnaleźć można m.in. w następujących publikacjach:

 

  • Łapiński K., Początki Archiwum Państwowego w Piotrkowie, „Archiwum i badania nad dziejami regionu” 1999, z. 2, s. 43-49;
  • Matuszak T., Archiwalia piotrkowskie w czasie I wojny światowej, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2005/2006, T. 7-8, s. 195-203;
  • Matuszak T., Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim 1919-1951, Piotrków Trybunalski – Radzyń Podlaski 2009;
  • Matuszak T., Organizacja i funkcjonowanie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim w latach 1919-1939, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2010, t. 11, s. 61-79.

 

Rozwiń Metryka

Podmiot udostępniający informację:
Data utworzenia:2019-01-31
Data publikacji:2019-01-31
Osoba sporządzająca dokument:
Osoba wprowadzająca dokument:Michał Ordak
Liczba odwiedzin:4431