Wokół Konstytucji 3 Maja 1791 r. Dzieje państwa i prawa z piotrkowskiej perspektywy

29 kwietnia 2021

230 lat temu, we wtorek dnia 3 maja 1791 r. miało miejsce jedno z najdonioślejszych wydarzeń w dziejach polskiego państwa i prawa. Tego dnia w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego w Warszawie uchwalono pierwszą w Europie i drugą na świecie ustawę zasadniczą – znaną dziś właśnie jako Konstytucja 3 Maja 1791 r. Dziś chcielibyśmy uhonorować kolejną rocznicę tego wydarzenia poprzez wystawę wirtualną, prezentującą szerszy kontekst dziejowy majowej Konstytucji z punktu widzenia dziejów regionu.

Każdy, kto choć przez chwilę zatrzymał się z refleksją nad historią „trybunalskiego grodu” wie, że Piotrków niejednokrotnie był miejscem z punktu widzenia historii naszej Ojczyzny niezwykle ważnym. Widoczne to jest zwłaszcza w dziejach polskiego państwa i prawa, a także w kontekście polskich dążeń narodowowyzwoleńczych i niepodległościowych. Tym samym materiały archiwalne zgromadzone i przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim, pozwalają na odbycie wyjątkowej podróży w czasie.

Tradycje polskiego parlamentaryzmu związane są nierozerwalnie z dziejami dawnego Piotrkowa. Ze względu na swoje korzystne położenie komunikacyjne to właśnie w tym mieście odbywały się liczne zjazdy szlachty i duchowieństwa, zaś u schyłku XV w. właśnie w Piotrkowie po raz pierwszy w dziejach polskiego państwa i prawa obradował parlament dwuizbowy. Proces krystalizacji przedrozbiorowego sejmu dwuizbowego odbywał się w latach 1468-1493. W latach 1501-1567 na ogólną liczbę 66 zjazdów szlacheckich i sejmów, aż 35 z nich miało miejsce właśnie w Piotrkowie. Po ustanowieniu Unii Lubelskiej w 1569 r. sejmy walne najczęściej zwoływane były do Warszawy. Świadectwem okresu „Piotrkowa Sejmowego”, kiedy to w naszym mieście uchwalano liczne konstytucje określające ramy ustrojowe przedrozbiorowej Polski, są druki konstytucji sejmowych z XVI w. Do dziś krajobraz najstarszej części miasta zdobi Zamek Królewski w Piotrkowie – wzniesiony w latach 1512-1519 na polecenie króla Zygmunta I Starego.

Starodruk pt. „Konstytucje Statuta i Przywileje na Sejmach Walnych Koronnych od 1550 do 1581 roku” (Kraków 1583 r.), zawierający konstytucje uchwalane na sejmach piotrkowskich.

 

Widok na zgliszcza Wielkiej Wsi i dzielnicy żydowskiej. Na pierwszym planie zamek piotrkowski, 1865 r.

 

Zarówno okres sejmowy, jak i zjazdów synodalnych, znacznie przyczynił się do podniesienia rangi i prestiżu miasta, szczególnie odkąd Piotrków w 1578 r. stał się również jedną z dwu siedzib (Lublin, Piotrków) sądu, jakim był Trybunał Koronny (Iudicium Generale Ordinarium Tribunalis Regni). Do tego roku król Polski był najwyższym sędzią dla szlachty. W zamian za uchwalenie podatku na wojsko i wolną rękę w polityce zagranicznej, król Stefan Batory doprowadził do powołania, na mocy uchwalonej 3 marca tego roku konstytucji – Trybunału Koronnego. Trybunał wspólny dla całej Korony, zbierał się dla Małopolski w Lublinie na wiosnę i latem, natomiast dla Wielkopolski jesienią i zimą w Piotrkowie, zwanym od tej pory nieformalnie Trybunalskim. Zakres działania Trybunału obejmował rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów grodzkich, ziemskich i podkomorskich oraz rozpatrywanie spraw wnoszonych przeciwko urzędnikom administracji państwowej, w związku z zaniedbaniem przez nich swoich obowiązków. Rozstrzygał również sprawy prawne (iuris), które dotyczyły różnego rodzaju dóbr, sum, transakcji i zapisów oraz sprawy uczynkowe (facti), w trakcie rozpatrywania których mogły zostać zasądzone kary banicji, wieży górnej i kary finansowe. W wyniku kolejnych reform, w 1792 r. utworzono dwa osobne Trybunały - w Piotrkowie i Lublinie.

 

 

Instrukcja dotycząca Trybunału Koronnego w Piotrkowie, wykaz palestry, 1790 r.

 

Ordynacja Trybunału Koronnego w Piotrkowie, 1786 r.

 

Ujęta w 11 artykułach Konstytucja 3 Maja, wprowadzała m.in. trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą. Dążyła też do niwelowania nierówności prawnych dzielących społeczeństwo (m.in. poprzez ograniczenie immunitetów szlacheckich, ochronę prawną mieszczan, czy dążenia do polepszenia doli chłopów), jak również sprzyjała ograniczaniu korupcji (ograniczenie praw politycznych tzw. „szlachty gołoty” nie posiadającej dóbr ziemskich). Kwestie podniesienia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa widoczne były m.in. w zniesieniu „liberum veto” i praktyk zawiązywania konfederacji, zaś w zakresie obronności projektowano znaczną rozbudowę sił zbrojnych. Z historycznego punktu widzenia warto zauważyć, że jedynym zapisem Konstytucji 3 Maja, który wszedł w życie i odegrał większe znaczenie w dziejach Polski, było zatwierdzenie prawa sukcesji tronu polskiego przez saskich Wettynów. Zapis ten zrealizowano paradoksalnie już po upadku I Rzeczypospolitej, kiedy to z woli Napoleona I Bonaparte tron Księstwa Warszawskiego przypadł Fryderykowi Augustowi I Wettynowi. W tej części wystawy pragniemy zaprezentować „Księgę wpisów na wierność Konstytucji 3 Maja 1791 r.”. Na jej kartach odnaleźć można sto siedemdziesiąt wpisów dokonanych przez przedstawicieli elity Piotrkowa z końca XVIII wieku. Jako pierwszy przysięgę złożył Aleksander Watson, ówczesny prezydent miasta, z pochodzenia Szkot. Po nim przysięgali przedstawiciele władz miejskich i wszyscy znaczniejsi obywatele. Do ciekawostek należy wpis Anastazego Grabowskiego, który pod rotą przysięgi podpisał się po grecku, zaś Izydor Staudinger użył języka niemieckiego. Warto wspomnieć podpis Karola Hildebranda – nadwornego lekarza króla Stanisława Augusta, później lekarza powiatu piotrkowskiego i biegłego sądowego, czy Tadeusza Rzońcy – szlachcica i jednocześnie cukiernika w Piotrkowie.

 

 

Wpisy piotrkowian do "Księgi wpisów", potwierdzające wierność postanowieniom Konstytucji 3 Maja 1791 r.

 

Kres I Rzeczypospolitej przyniosły trzy kolejne rozbiory (1772, 1793, 1795). Począwszy od Insurekcji Kościuszkowskiej (1794 r.), poprzez powstania listopadowe (1830-1831) i styczniowe (1863-1864), kolejne pokolenia Polaków podejmowały walkę o odzyskanie niepodległości. Wielką i wykorzystaną szansą okazała się I wojna światowa (1914-1918), ponieważ właśnie w tej wojnie walczyły przeciw sobie mocarstwa, które ponad sto lat wcześniej dokonały rozbiorów Rzeczypospolitej. Polskie środowiska niepodległościowe oprócz walki zbrojnej – o czym przypominają nam dzieje III Brygady Legionów Polskich formowanej właśnie w Piotrkowie i okolicach – prowadziły też intensywną pracę na froncie ideowym. W tym właśnie czasie obchody kolejnych rocznic uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r. nabierały szczególnej, patriotycznej wymowy. W zasobie Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim odnaleźć można wiele ciekawych materiałów dokumentujących działalność patriotyczną piotrkowian w okresie wojny i okupacji z lat 1914-1918. Wśród nich szczególnie wymowne są fotografie, plakaty i druki ulotne dotyczące organizacji kolejnych „obchodów 3-majowych” z lat 1915, 1916 i 1917. Źródła wypełnione treściami patriotycznymi, często bardzo atrakcyjne graficznie, pokazują jak wielką uwagę ówcześni mieszkańcy Piotrkowa przywiązywali do kształtowania postaw patriotycznych, a także jak doniosłe znaczenie w tych działaniach miała pamięć o Konstytucji 3 Maja 1791 r.

 

Uroczyste obchody rocznicowe Konstytucji 3 Maja 1791 r. w Piotrkowie – fotografie z okresu I wojny światowej.

 

Papierowa nalepka patriotyczna kolportowana w Piotrkowie w 1915 r. z okazji uroczystości rocznicowych.

 

Okolicznościowe druki ulotne związane z obchodami kolejnych rocznic Konstytucji 3 Maja 1791 r., kolportowane w Piotrkowie w latach 1916-1917.

 

 

Plakaty związane z obchodami rocznicowymi Konstytucji 3 Maja 1791 r. w Piotrkowie - XX wiek.

 

Rozwiń Metryka

Podmiot udostępniający informację:
Data utworzenia:2021-04-29
Data publikacji:2021-04-29
Osoba sporządzająca dokument:
Osoba wprowadzająca dokument:Aleksy Piasta
Liczba odwiedzin:2988